Ο Paul Graham, πολύ γνωστός στον χώρο της τεχνολογίας για την δουλειά του στο YC και την έμπνευση που έχει δώσει στην αμερικανική και όχι μόνο startup σκηνή, έγραψε τις προάλλες ένα άρθρο για το woke που μπορείτε να διαβάσετε εδώ. Το βρήκα ενδιαφέρον από πολλές απόψεις: καταρχάς, δεν έχω ασχοληθεί με το ζήτημα εκτενώς και τα κενά που έχω καλύπτονται μαθαίνοντας τις απόψεις και θέσεις ανθρώπων με άλλες οπτικές και σίγουρα δεν έχω ασχοληθεί με το φαινόμενο στην αμερικανική του εκδοχή που μάλλον είναι και η πιο ενδιαφέρουσα τουλάχιστον από πλευράς γεγονότων.
Το άρθρο έχει τον τίτλο “Η καταγωγή του Wokeness” και όπως είναι αναμενόμενο αυτό προσπαθεί να ερευνήσει ο Graham. Το αφήγημά του έχει ως εξής:
Υπήρχαν και πάντα θα υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι, που τους ονομάζει “prigs”, άνθρωποι υπερβολικά τυπολάτρες και ηθικολόγοι, οι οποίοι για κάποιο λόγο φαίνεται να υπονοείται ότι είναι ως επί το πλείστον αριστεροί, οι οποίοι συμμετείχαν ως φοιτητές στα κινήματα των ‘60ς αλλά μην έχοντας πραγματική δύναμη δεν είχαν εμφανίσει τα στοιχεία της πολιτικής ορθότητας, εν συνεχεία όμως, κατέλαβαν θέσεις στα πανεπιστήμια και ιδιαίτερα σε ανθρωπιστικές σχολές που ευνοούν την διάδοση πολιτικών θέσεων, και άρχισαν να γίνονται το νέο κατεστημένο ηθικής οπότε κυριάρχησαν στην συνέχεια στον πανεπιστημιακό χώρο και άρχισαν να γαλουχούν τα επόμενο κύματα ριζοσπαστών φοιτητών στην δεκαετία του 80. Εκείνη την περίοδο, η πτώση του τείχους και η παρακμή του μαρξισμού ώθησε αυτούς τους τυπολάτρες, και όχι μόνο, σε άλλες ηθικές διεξόδους και η πολιτική ορθότητα ήταν ο δρόμος που ακολούθησαν. Η δημιουργία των social media, σε συνδυασμό με την ψυχολογία των ανθρώπων και την προτίμησή τους για θυμωμένα posts καθώς και οι φυγόκεντρες δυνάμεις του Τύπου - προς μεγαλύτερη πόλωση - έδωσαν τα επόμενα κύματα της πολιτικής ορθότητας που εκφράστηκαν με το “cancel culture”, το “me too movement”, το κίνημα Black Lives Matter και τις αντιδράσεις στην πρώτη εκλογή του Trump. Ο Graham οριοθετεί το απόγειο του wokeness στις χρονιές 2020 και 2021, και έκτοτε παρατηρεί πως έχει εξασθενήσει. Αυτά είναι όσα αφορούν την ιστορικότητα του φαινομένου.
Όσο αφορούν το ίδιο το φαινόμενο, το παρομοιάζει με ιό σκέψης ή θρησκεία και μάλιστα όχι ένα ορθόδοξο ρεύμα θρησκείας αλλά μία αίρεση, λόγω της μεταβλητότητας των επίδικων και περιεχομένων, δηλαδή των αλλαγών στους ηθικούς κανόνες. Αυτή η μεταβλητότητα είναι που προκαλεί, σύμφωνα με τον Graham, και την μεγαλύτερη έλξη. Μία ακόμη παρατήρηση, σχετικά με την έλξη του woke και την τυπολατρεία, αφορά τις γυναίκες ότι είναι πιο εύκολο να γίνουν prigs πρακτικά (“women seem more attracted than men to the idea of being moral enforcers.”). Τέλος, παραδέχεται ότι δεν μπορεί να είναι όλα λάθος στο woke.
Αναφορικά με την αντιμετώπιση του φαινομένου, αναδεικνύει δύο άξονες. Ο πρώτος αφορά την εγρήγορση κάποιου απέναντι σε απόψεις που βάζουν επιπλέον κανόνες και ο δεύτερος, την ανάγκη για απόδειξη από πλευράς υποστηρικτών του woke ότι μια συμπεριφορά ή λέξη όντως προκαλούν κακό.
Υπάρχουν διάφορα κενά και θολά σημεία στο αφήγημα του Graham και καλό είναι να τα εξετάσουμε παρακάτω.
Καταρχάς, όσο μπορώ αποφεύγω οποιαδήποτε σχηματοποίηση ή γεωγραφικό προσανατολισμό ανθρώπων ή ιδεών, τουλάχιστον με παρωχημένα σχήματα, όπως για παράδειγμα το “δεξιός” ή “αριστερός”. Αυτό το κάνω, γιατί δεν είμαι καθόλου σίγουρος για το τι σημαίνει για τον καθένα, και υποθέτω ότι είναι μάλλον πολύ διαφορετικές οι προσεγγίσεις, και δεύτερον γιατί έχουν μεταβληθεί και μεταβάλλονται με τα χρόνια. Σε ένα διάστημα 60 ετών, ο τότε “αριστερός” δεν έχει καμία σχέση με τον σημερινό. Προτιμώ αντ’ αυτού επίθετα που έχουν σχέση με την γνώση και πρόοδο και το πως στέκεται η ανθρωπότητα απέναντι σε αυτά, οπότε τα επίθετα “προοδευτικός”, “συντηρητικός” και “αντιδραστικός” καλύπτουν όλο το φάσμα της σχετικής τους κίνησης. Προφανώς δεν τα χρωματίζω ηθικά. Είναι αυτό που είναι. Επίσης δεν υπάρχει αντιστοίχιση μεταξύ των προσδιορισμών. Το να είναι κάποιος αριστερός δεν σημαίνει ότι είναι αυτόματα και προοδευτικός σε όλα τα ζητήματα. Έχω γνωρίσει αρκετούς όχι αριστερούς που ήταν πολύ πιο προοδευτικοί από αριστερούς. Για παρόμοιους λόγους, με δυσκολεύει αφάνταστα να δηλώσω κάποια πολιτική ιδιότητα. Κάποτε θα έλεγα ότι είμαι αντιεξουσιαστής/αναρχικός, σήμερα προτιμώ να λέω ότι έχω αλλεργία στην εξουσία και αναζητώ σχήματα που ενισχύουν την κριτική σκέψη, φαντασία και δημιουργικότητα.
Πάντα υπήρχαν και θα υπάρχουν prigs
Δεν είμαι καθόλου σίγουρος γι’ αυτό. Ούτε για το παρελθόν ούτε για το μέλλον. Σίγουρα κάποιοι άνθρωποι φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη μανία με τους κανόνες, τόσο να τους ακολουθούν όσο και να τους εφαρμόζουν σε άλλους, να τους επιβάλλουν. Είναι κάτι γονιδιακό όμως; Μήπως είναι περισσότερο πολιτισμικό ή ψυχολογικοινωνικό; Δεν το έχω ψάξει.
Οι prigs, υποννοείται, είναι μάλλον “αριστεροί”
Εδώ είναι εμφανώς λάθος. Σε εμάς - Ευρώπη - δεν είναι το woke που μας ενοχλεί τόσο αλλά η άκαμπτη τυπολατρεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και είμαι σίγουρος ότι δεν είναι “αριστεροί” - μπορεί για τους Αμερικάνους η ΕΕ να είναι αριστερόστροφη, για τους κάτοικους της ΕΕ όμως δεν είναι. Όπως και να έχει, έχουμε πολλά παραδείγματα ομάδων ή κινημάτων που δεν συγκαταλέγονται στα αριστερά με πολύ έντονα τα στοιχεία της τυπολατρείας και αγνότητας - για παράδειγμα θρησκείες, ναζιστική Γερμανία, μακαρθισμός στις ΗΠΑ κ.ά. - οπότε δεν σταχυολογείται η άποψη ότι η όποια αριστερά ελκύει τυπολάτρες. Σίγουρα η κομμουνιστική πλευρά έχει υπάρξει άκρως τυπολατρική. Αυτό όμως δεν μπορεί να γενικευτεί. Κατανοώ την οπτική του Graham, και ότι μάλλον είναι πολύ πιο έντονη η πολιτική ορθότητα στα αριστερά κινήματα των ΗΠΑ σήμερα, παρόλα αυτά, υπάρχει και δεξιό “cancel culture”.
Οι χίπιδες σιγά σιγά κατέλαβαν θέσεις στα πανεπιστήμια.
Γενικά στην περιγραφή της κατάληψης των πανεπιστημίων από αριστερές ιδέες, ο Graham δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται για το αν ήταν άξιοι οι άνθρωποι για τις θέσεις, ότι εφόσον πρόκειται για νίκη των πιο ριζοσπαστικών ιδεών, σημαίνει πως οι ιδέες που έχασαν ηττήθηκαν για κάποιους λόγους και ότι σίγουρα σε μια κατάληψη υπάρχει αντίσταση και κατάκτηση, δεν γίνεται με αντικλείδι. Ακόμα όμως και στον πυρήνα της ιδέας, μια ιδέα που εδώ στην Ελλάδα έχει ακουστεί από πολλές αντιδραστικές φωνές, έχω τις ενστάσεις μου: ποιός ήταν ο αντίλογος, γιατί οι φερόμενοι δεξιοί στα πανεπιστήμια δεν αντιστάθηκαν και εν τέλει, ανεξαρτήτως της προέλευσης, αυτό που αντιλαμβάνομαι είναι ότι οι ιδεές αυτές επικράτησαν μάλλον γιατί ήταν οι καλύτερες - από θέμα εξήγησης και έλξης - της εποχής τους και όχι γιατί ήρθαν ρεύματα από ριζοσπάστες φοιτητές. Άλλωστε το τότε κατεστημένο δεν ήταν ευνοϊκό.
Οι ανθρωπιστικές σχολές ευνοούν την πολιτικοποίηση.
Είναι λογικοφανής εδώ η σκέψη του Graham, ότι κάποιος από ανθρωπιστικές επιστημές θα έχει περισσότερο χώρο για πολιτική. Παρόλα αυτά δεν έχει κάποια πειστική εξήγηση για αυτό. Αντίθετα, θεωρώ ότι πολιτική μπορεί να κάνει ο οποιοσδήποτε - θυμίζω πολιτικές παρεμβάσεις του Αϊνστάιν και του John Von Neumann - και το μόνο εφόδιο είναι η κριτική σκέψη, η οποία με την σειρά της προέρχεται από την φαντασία και την υπόθεση. Όλες οι επιστήμες είναι προσανάμματα της φαντασίας. Τραβώντας μια γραμμή με την ελληνική πραγματικότητα, πάλι εντοπίζονται ομοιότητες με σύγχρονες αντιδραστικές απόψεις για κατάργηση ή περιορισμό ανθρωπιστικών σπουδών.
Οι ριζοσπάστες φοιτητές έγιναν το νέο πανεπιστημιακό κατεστημένο.
Συμφωνώ με αυτή την άποψη και είναι μάλλον γενικότερος κανόνας πως όλοι οι νικητές επαναστάτες εγκαθίδρυσαν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο ένα νέο κατεστημένο. Βέβαια και αυτός ο κανόνας μπορεί να αλλάξει αν το “κατεστημένο” μπορεί να αυτοβελτιωθεί και να δέχεται ανεμπόδιστα κριτική.
Η πολιτική ορθότητα αντικατέστησε τον μαρξισμό σαν νέο τοτέμ ηθικής.
Δεν μπορώ να κρίνω την αλήθεια αυτής της άποψης. Στην ΕΕ και στην Ελλάδα δεν είδαμε κάτι τέτοιο. Σίγουρα το κενό που άφησε ο μαρξισμός στην αμερικανική αριστερά θα ήταν τεράστιο, και ειλικρινά δεν τους λυπάμαι γι’ αυτό, αλλά γιατί η πολιτική ορθότητα το κάλυψε; Ποιοί ήταν οι λόγοι και οι αιτίες; Δεν το έχω ψάξει και δεν μπορώ να απαντήσω, από την άλλη ούτε ο Graham προσφέρει μια πειστική εξήγηση.
Η δημιουργία των social media … και τα θυμωμένα posts
Εδώ θα μπορούσε ο Graham να πει πολλά περισσότερο για τον τρόπο που χειρίστηκαν οι εταιρείες τεχνολογίας τα social media και πως εκμεταλλευτήκαν την ανθρώπινη συμπεριφορά αποσπώντας την ανθρώπινη προσοχή προς πιο επιθετικά περιεχόμενα. Αντ’ αυτού προτιμά να παρουσιάσει τα social ως αυθύπαρκτα και στο παρασκήνιο.
Το internet βοήθησε στην πόλωση του Τύπου
Σίγουρα έπαιξε μεγάλο ρόλο η μη γεωγραφική εξάρτηση. Από την άλλη δεν γίνεται καμιά αναφορά στα οικονομικά συμφέροντα τα οποία εξυπηρετεί πλέον ο Τύπος και τα οποία με την σειρά τους εξυπηρετούν συγκεκριμένες πολιτικές. Από μόνο της, η γεωγραφική απεξάρτηση δεν εγγυάται φυγόκεντρες τάσεις.
To woke έχει στοιχεία ιού σκέψης ή θρησκείας
Συμφωνώ στο τμήμα του ιού σκέψης αλλά όπως αυτό περιγράφεται από ένα μιμίδιο σκέψης, με την έννοια ότι υπάρχει πάντα και μια συμπεριφορά η οποία ενεργοποιείται με την ιδέα. Επίσης η ιδέα της ταύτισης της τυπολατρείας με μια θρησκεία δεν ακούγεται ξένη.
women seem more attracted than men to the idea of being moral enforcers
Αυτή η άποψη μου φαίνεται εντελώς λάθος. Εκτός ότι δεν υπάρχει κάποιο επιχείρημα να την ενισχύει, έχουμε πολλά παραδείγματα και από τα δύο φύλα που να έχουν λειτουργήσει ιστορικά σαν “ηθικοί ενισχυτές”. Αν λάβει κάποιος κατά νου όλα τα ιερατεία και τους ιεροεξεταστές σε όλες τις εποχές, τότε μάλλον οι άντρες υπερτερούν αλλά δεν έχει καμία σημασία να γίνει μια τέτοια σύγκριση.
Παραδέχεται ότι δεν μπορεί να είναι όλα λάθος στο woke
Ο Graham δεν αναφέρει πουθενά μια θετική συνεισφορά του woke. Και είναι προβληματικό αυτό κάπως γιατί αντιμετωπίζονται τα φαινόμενα σαν μορφές και όχι σαν περιεχόμενα. Δηλαδή, το κίνημα των ‘60ς, το Black Lives Matter είχαν κάποιο περιεχόμενο δεν ήταν απλά κινήσεις που έγιναν από κάποιους φοιτητές ή δεν ξερω εγώ ποιούς για να ενισχυθεί η πολιτική ορθότητα ή το woke ή κάποιοι αριστεροί prigs να νιώσουν καλύτερα εφαρμόζοντας κανόνες. Εφόσον αποκόπτονται τα περιεχόμενα από τις κινήσεις είναι ακόμα δυσκολότερο να συνδεθεί το woke με κάποια θετική συνεισφορά.
Η ανάγκη απόδειξης ως αντισταθμιστικό μέτρο
Ναι, έχει νόημα και αυτό. Φαντάζομαι ότι δεν πρέπει να σου επιβάλλεται κανένας κανόνας χωρίς εξήγηση γιατί είναι χρήσιμος, οπότε σε αυτό το πλαίσιο, όλοι οι ηθικολόγοι και τυπολάτρες - και του woke συμπεριλαμβανομένου - πρέπει να μπορούν να εξηγήσουν και να πείσουν για την ορθότητα ενός κανόνα.
Σε γενικές γραμμές, η αφήγηση του Graham είναι ευμετάβλητη και αυτή η ιδιότητα αυτομάτως την θέτει υποψήφια για κακή εξήγηση του όλου φαινομένου. Έχει στοιχεία όμως που εμφανίζονται πειστικά όπως η σύνδεση της τυπολατρείας με την θρησκεία, ο ιός σκέψης και η ανάγκη του οποιοδήποτε νέου κατεστημένου να θέσει νέους κανόνες. Η κατάσταση που περιγράφει στα πανεπιστήμια είναι κάπως διαφορετική σε σχέση με τα ελληνικά και λόγω ότι δεν έχω ασχοληθεί με το θέμα εκτενώς δεν γνωρίζω την εξάπλωσή του στον ελλαδικό χώρο. Θα ήθελα και λόγω μεγάλης γνώσης του χώρου, να πει περισσότερα για τα social media και τον ρόλο των τεχνολογικών εταιρείων στην έκφραση, στον Τύπο και στο χακάρισμα της ανθρώπινης συμπεριφοράς.